Uachtanna agus Oidhreacht

Sa bhileog seo ciallaíonn an téarma ‘céile’ fear céile nó bean chéile i bpósadh.

Uacht a dhéanamh

Conas is féidir liom a bheith cinnte, i ndiaidh dom bás a fháil, go gcomhlíonfar mo thoil?

Is féidir le duine a dhéanann uacht bhailí a chinntiú go rachaidh a (h)eastát, faoi réir theorainneacha áirithe, chuig an duine nó na daoine a bheidh ainmnithe san uacht. 

Tagraíonn an focal ‘eastát’ do na sócmhainní atá i seilbh an duine sin ag am a b(h)áis, mar shampla, réadmhaoin, sealúchais agus airgead.

Cad a tharlóidh sa chás nach ndéanaim uacht bhailí? 

Sa chás ina bhfaigheann tú bás gan uacht bhailí a bheith déanta agat, roinnfear d’eastát de réir rialacha atá leagtha síos i reachtaíocht.

An bhfuil aoisteorainn i gceist le haghaidh uacht a dhéanamh?

Ní mór duit a bheith os cionn ocht mbliana déag d’aois.

An féidir le duine a bhfuil mí-eagar meabhrach ag gabháil dó/di, mar shampla, néaltrú, uacht a dhéanamh?

Ní mór duit a bheith slánmheabhrach chun uacht bhailí a dhéanamh. 

An bhfuil aon riachtanas eile ann le haghaidh uacht a dhéanamh?

Ní mór ceanglais fhoirmiúla áirithe a shásamh chomh maith, mar shampla, an ceanglas maidir le finnéithe le huacht. Ós rud é gur deacair uacht a cheartú i ndiaidh duit bás a fháil moltar go láidir duit dul i gcomhairle le haturnae chun d’uacht a dhréachtú duit.

Ionadaithe pearsanta

Cé atá freagrach as uacht a láimhseáil thar ceann an éagaigh?

• Tugann ionadaithe pearsanta éifeacht d’Uacht nó roinneann siad eastát duine a fuair bás gan uacht bhailí a dhéanamh.
• Ní mór do na hionadaithe pearsanta deonú ionadaíochta a fháil roimh dóibh déileáil le heastát.
• I gcás ina bhfuil uacht ann, faightear Deonú Probháide. 
• Sa chás nach bhfuil aon uacht ann, faightear Deonú Litreacha Riaracháin.

Is é an tIonadaí Pearsanta atá freagrach as gnóthaí an duine éagtha a eagrú agus a shórtáil.

Má tá Uacht ann, ceaptar an tIonadaí Pearsanta lena (h)ainmnithe san uacht mar sheiceadóir. Má tá díthiomnacht i gceist (gan uacht ann) is dóchúil go nglacfaidh an tIonadaí Pearsanta freagracht as ós rud é gur céile an éagaigh é/í nó go bhfuil sé nó sí ar dhuine de na neasghaolta. Tugtar Riarthóir ar an Ionadaí Pearsanta nár ceapadh san Uacht.

Is é atá i gceist le deonú probháide nuair a bhíonn Uacht déanta agus nuair a dhéanann an Seiceadóir nó an tAturnae atá ag obair thar ceann an tSeiceadóra iarratas chuig an Oifig Phrobháide le haghaidh Deonú Probháide. Beifear ábalta eastát (sócmhainní) an éagaigh a dháileadh de réir a (h)Uachta.

Cearta céilí/ páirtithe sibhialta

An bhfuil ceart ar bith ag duine pósta nó ag páirtí sibhialta sciar a fháil in eastát a c(h)éile/ p(h)áirtí sibhialta?

I gcoitinne, tá ceart dlíthiúil ag duine scair a bheith aige nó aici in eastát a c(h)éile/a p(h)áirtí sibhialta éagtha.

An bhfuil ceart ar bith ag céile/ páirtí sibhialta sa chás go bhfuil uacht bhailí ann?

Nuair a fhaigheann duine bás gan uacht bhailí a dhéanamh, tá ceart dlíthiúil ag a c(h)éile/p(h)áirtí sibhialta i leith na nithe seo a leanas:

• leath den eastát, mura bhfuil leanaí ann; nó 
• aon trian den eastát, má tá leanaí ann.

Féadfaidh céile/páirtí sibhialta rogha a dhéanamh an ceart dlíthiúil a ghlacadh nó an sciar a thugtar san uacht.

• ní mór don ionadaí pearsanta an ceart sin a chur in iúl don chéile; agus
• ní mór an rogha sin a dhéanamh laistigh de shé mhí ón uair a chuireann na hionadaithe pearsanta an ceart in iúl don chéile/don pháirtí sibhialta, nó 
• laistigh de bhliain amháin ó dheonú probháide, cibé ceann acu is déanaí.

An bhfuil ceart ar bith ag céile/ páirtí sibhialta sa chás NACH bhfuil uacht bhailí ann 

Nuair a fhaigheann duine bás gan uacht bhailí a bheith déanta aige nó aici, tá ceart dlíthiúil ag a c(h)éile i leith na nithe seo a leanas:-

• an t-eastát iomlán mura bhfuil aon leanaí ann; nó
• dhá thrian den eastát, má tá leanaí ann.

Cearta leanaí

An bhfuil cearta ag leanaí sciar a fháil ó uacht a dtuismitheoirí?

• I gcoitinne, ní bhíonn ceart uathoibríoch ag leanbh sciar a bheith aige nó aici in eastát a t(h)uismitheora sa chás ina bhfuair an tuismitheoir sin bás agus uacht bhailí déanta aige nó aici. 
• Féadfaidh an Ard-Chúirt sciar d'eastát an tuismitheora a dheonú ar leanbh, áfach, sa chás ina gcinneann sí maidir leis an tuismitheoir "gur loic sé ina dhualgas morálta soláthar cuí a dhéanamh don leanbh de réir a acmhainne”. Ní mór iarratas den chineál sin a dhéanamh san Ard-Chúirt laistigh de shé mhí ó dháta deonaithe na probháide.
• Ní gá do leanbh a dhéanann iarratas den chineál sin a bheith faoi bhun ocht mbliana déag d'aois ná a bheith i gcleithiúnas ar an tuismitheoir ó thaobh airgid de.

An bhfuil cearta ag uchtleanaí agus ag leanaí tuismitheoirí neamhphósta sciar a fháil ó eastát a dtuismitheoirí?

Tá na cearta céanna ag uchtleanaí agus ag leanaí tuismitheoirí neamhphósta agus atá ag leanaí tuismitheoirí pósta.

Áras an teaghlaigh agus oidhreacht

Cé a thiocfaidh in oidhreacht ar áras an teaghlaigh?

Sa chás ina bhfuil áras an teaghlaigh i seilbh na gcéilí/na bpáirtithe sibhialta mar chomhthionóntaí, faigheann an céile/páirtí sibhialta marthanach an mhaoin le hoidhreacht go huathoibríoch. Ina ionad sin d'fhéadfadh an céile/páirtí sibhialta marthanach a bheith in ann a éileamh go n-aistreofaí áras an teaghlaigh chuige nó chuici mar chuid dá scair den cheart dlíthiúil.

Féach an nóta thuas maidir le cearta dlíthiúla na gcéilí/na bpáirtithe sibhialta.

Fachtóirí a mbíonn éifeacht acu ar chearta oidhreachta

Tá roinnt fachtóirí ann a mbíonn éifeacht acu ar chearta oidhreachta:-
pósadh - déanann pósadh uacht a chúlghairm mura raibh sé déanta agus an pósadh san áireamh.
comhaontú idirscartha - féadfaidh céilí comhaontú a gceart dlíthiúil a fhoirceannadh maidir le scair a bheith acu in eastát an chéile eile;
idirscaradh breithiúnach-:

• agus ordú idirscartha bhreithiúnaigh á dhéanamh, féadfaidh an chúirt ordú a dhéanamh lena gcuirtear ar ceal ceart dlíthiúil na gcéilí teacht in oidhreacht ó eastát a chéile. 
• Ní mór don chúirt a bheith sásta go bhfuil foráil leordhóthanach agus réasúnach déanta do chéile sula gcuirfidh sí a c(h)earta ar ceal.
• Mura n-ordóidh an chúirt a mhalairt, áfach, tá imthosca áirithe ann inar féidir le duine iarratas a dhéanamh chuig an gcúirt ar sciar d'eastát a c(h)éile. Ní mór iarratais den chineál sin a dhéanamh laistigh de shé mhí ón deonú probháide nó ó dheonú litreacha riaracháin maidir leis an eastát sin;

colscaradh – ní céile é nó í duine atá colscartha agus níl aon cheart dlíthiúil aige nó aici scair a bheith aige nó aici in eastát a (h)iarchéile. Mura n-ordóidh an chúirt a mhalairt, áfach, tá imthosca áirithe ann fós inar féidir le duine iarratas a dhéanamh ar sciar d'eastát a (h)iarchéile. Ní mór iarratas den chineál sin a dhéanamh laistigh de shé mhí ón deonú probháide nó ó dheonú litreacha riaracháin maidir leis an eastát sin. Ní féidir le duine a athphósann tar éis colscartha iarratas den chineál sin a dhéanamh; agus
tréigean - d'fhéadfadh nach mbeadh duine a thréig a c(h)éile ar feadh dhá bhliain nó níos mó díreach roimh bhás a c(h)éile i dteideal a scair mar cheart dlíthiúil in eastát a c(h)éile éagtha a fháil.
Cionta coiriúla – bíonn cosc ar dhuine a rinne cionta coiriúla tromchúiseacha i gcoinne an éagaigh a scair mar cheart dlíthiúil a ghlacadh nó iarratas a dhéanamh chuig an gcúirt go ndéanfaí foráil chuí as an eastát. 

Páirtnéireacht shibhialta a dhíscaoileadh – ní páirtí sibhialta é nó í duine a bhfuil a p(h)áirtnéireacht shibhialta díscaoilte agus níl aon cheart dlíthiúil aige nó aici sciar a bheith aige nó aici in eastát a (h)iarpháirtí sibhialta.

Cáin a íoc ar oidhreacht

Má bhainim sochar as uacht an gá dom cáin ar bith a íoc? 

D'fhéadfadh duine a bhaineann sochar as eastát éagaigh a bheith faoi dhliteanas maidir le Cáin Fáltas Caipitiúil.

• Braithfidh méid na cánach atá iníoctha ar an gcaidreamh a bhí idir an t-éagach agus an duine a bhain sochar as a (h)eastát agus ar luach na hoidhreachta. 
• Tá díolúintí áirithe ann maidir leis an gceanglas i leith cáin a íoc, mar shampla, níl aon cháin iníoctha faoi láthair ar oidhreachtaí idir céilí nó iarchéilí.
• Ní mór aon cháin atá iníoctha a íoc laistigh de thréimhse shonrach.
• Féadfaidh céile marthanach sochar a bhaint as roinnt díolúintí agus faoisimh chánach.
• Athraíonn na catagóirí díolúine agus faoisimh agus na méideanna ó am go ham.
• Tá mionsonraí ar fáil ó na Coimisinéirí Ioncaim.

Cáin phrobháide

Cad is cáin phrobháide ann?

Is éard is cáin phrobháide ann ná an cháin a bhíonn iníoctha ar luach iomlán eastát an éagaigh.

Cé atá freagrach as cáin phrobháide a íoc?

Is ar ionadaithe pearsanta atá an fhreagracht maidir leis an gcáin phrobháide a íoc.

An Cheannoifig: 

An Bord um Chúnamh Dlíthiúil, 
Sráid an Chalaidh, 
Cathair Saidhbhín, 
Co. Chiarraí. 
Teil: (066) 947 1000 
Facs: (066) 947 1035
Uimh. Íosghlao 1890 615 2000